پيش از پايدار شدن حكومت هخامنشي و جهانگير شدن آن، در گوشه و كنار ايران زمين بناهايي ساخته شده كه برخي از آنها از شكوه بسيار برخوردار بوده است مانند چغازنبيل نزديك هفت تپه خوزستان كه به دستور يكي از پادشاهان ايلام در هزاره دوم پيش از ميلاد ساخته شده است.

    ايلاميان در باختر و جنوب ايران امروز مي‌زيسته‌اند و پيش از آمدن به ايران يكي از نيرومندترين مردم اين مرز و بوم بوده‌اند. به جز اين‌ها تيره‌هاي ديگري هم از مردم بومي در گوشه و كنار ايران مي‌زيسته‌اند. از اين تيره‌ها و تيره‌هاي ديگر بومي نيز آثار كمابيش چشمگيري بجاي مانده ولي هيچ كدام به اهميت معماري ايلاميان نيست؛ بويژه آنكه هيچ كدام به اندازه‌ي معماري ايلاميان بر معماري ايران تاثير نگذاشته‌ است. چنانكه پنج شيوه از شش شيوه معماري ما با هنر ايلامي پيوند دارد.

     از روزگار پادشاهي مادها چند دخمه و پرستشگاه و دژ در سرزمين ايران پراكنده است كه از ميان آنها از چند اثر معروف نام مي‌بريم:

□    دخمه‌اي در نزديكي مهاباد

                                

 

□    دخمه و پرستشگاه قزقاپان بيرون از خاك ايران امروزي (در باختر ايران)

                                        

 

□    دخمه سكاوند در كردستان

 

                                         

 

□    دخمه و پرستشگاه دائو- دختر در فارس

        معماري اين آثار اگر ساده است ولي داراي ويژگي‌هايي است كه مي‌توان آنها را بنياد معماري ايراني دانست و همچنين سرستون‌هايي گاه به صورت ابتدايي و گاهي بسيار پرداخته در اين بناها ديده مي‌شود كه بر هنر همسايگان باختري ايران تاثير بسيار گذاشته است. جز اينها به تازگي در تپه نوشيجان (نزديك همدان) آثاري از يك آبادي مادي توسط باستان شناسان ايراني و انگليسي يافت شده كه از اهميت بسياري برخوردار است و اصول معماري كهن سال ايراني را در بناهاي سه گانه آن مي‌توان يافت.

    اين روستا كه يك شهرك بر فراز تپه‌اي ساخته شده است، بارويي دارد كه مي‌توان آن را سرمشق همه‌ي باروهاي ايراني دانست كه تاكنون پاينده است. وجود پشت‌بند، تيركش و كنگره در اين بارو نشان مي‌دهد كه ايرانيان در ساختمان بارو هميشه و در هر زمان پيرو نياكان خود بوده‌اند. در درون بارو دژي است كه گذشته از بارو و دروازه و كنگره و تيركش، نهانخانه‌ها و خانه‌هايي دارد كه مانند آن راحتي در دژهاي يك صد سال پيش ايران هم مي‌توان يافت.